به گزارش رویداد فرهنگی، هنگامی که از ادبیات سخن به میان می‌آوریم، از جمله نخستین مباحثی که به ذهن خطور می‌کند، مباحث بلاغی است؛ برای عده‌ای چگونگی کاربرد زبان نشان ادبیت است، حال آن که برای گروهی دیگر سروکار داشتن با اشکال بلاغی اولین نشانه متن ادبی است. در این جا قصد رد یا اثبات هیچ یک از این موضوعات مورد نظر نیست، تنها می‌خواهم اهمیت موضوعات بلاغی را یادآور شوم. شاید بتوان گفت نقد ادبی ما هم – اگر بتوان نقدی در نظر داشت – عمدتا بر مدار مسائل بلاغی متمرکز بوده است. غرض این که مدتی مدید دانش ادبی بیشتر به اشکال مختلف علوم بلاغی منحصر شده بود. گویا به همین دلیل است که از گذشته نگارش کتاب های بلاغی و شرح و حاشیه‌نویسی بر آنها، اساس مطالعات ادبی را تشکیل داده است؛ چنان که در دوره اسلامی البدیع این المعتز و ترجمان البلاغه رادویانی با چنین هدفی به نگارش در آمده اند؛ هر چند رادویانی هدف نگارش کتابش را «پارسی کردن اجناس بلاغت تازی» دانسته است. کوتاه سخن این که علوم ادبی چیزی جز بلاغت نبوده است، هرچند دامنه این موضوع با گذشت زمان گسترده و مطالب آن مدون گردید؛ چنان که در آثار بلاغی آغازین ترتیب یا تبویبی دیده نمی‌شود و همه چیز با نام بدیع به صورتی بسیار ساده مطرح و بررسی می‌شد، اما رفته رفته تجربه و اشراف محققان و تامل آنان در اطراف این موضوع، باعث شد با گذشت زمان و سپری شدن چند سده، علمای بلاغت، چارچوب این دانش را تثبیت کنند و موضوعات بلاغی را در دانش‌های بدیع، معانی و بخصوص بیان منحصر نمایند. آنچه در خور توجه و تامل است این که از همان روزگار آغازین، چتر تقلید بر سر بلاغت سایه افکند و روش انتقادی از این حیطه رخت بربست؛ پژوهشگرانی چون جرجانی را هم باید از استثنائاتی دانست که فارغ از هرگونه شرایطی ظهور و بروز می‌کنند.

قسمتی از متن کتاب

وجه شبه، استخدام و زایش ابهام

یکی دیگر از مباحث حوزه وجه شبه، استخدام در وجه شبه است؛ در کتب بدیعی استخدام را کاربرد لفظی می‌دانند که در پیوند با الفاظ دیگر دو معنای متفاوت ایجاد می‌کند؛ مثلا در این بیت حافظ:

سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد

دلبر که در کف او موم است سنگ خارا

«سرکش شدن» در رابطه با مخاطب یعنی تو، به معنی «طغیان و نافرمانی کردن» و در پیوند با شمع به معنی «شعله ور شدن» است. شمیسا استخدام را به سه گونه استخدام تشبیهی، غیر تشبیهی و استخدام ضمیر تقسیم کرده است (شمیسا، 1390: 137). استخدام در وجه شبه یا استخدام تشبیهی، عبارت است از این که وجه شبه مورد نظر، نسبت به طرفین تشبیه یعنی مشبه دارای یک معنی است و در پیوند با مشبه­به، معنای دیگری به خود می‌گیرد. به سخنی دیگر ساختمان این استخدام چیزی جز تشبیه نیست، از این رو می‌توان گفت رایج‌ترین نوع استخدام وقتی است که در کلام تشبیه یا اضافه تشبیهی باشد (شمیسا، 1393: 111). مثلا رهی معیری (دل) خویش را در توفان حوادث مانند موج بی‌سر و سامان می‌داند؛ وجه شبه در این ساختار تشبیهی «بی‌سر و سامان بودن یا سر و سامان نداشتن» است، وجه شبه مذکور در تناسب با مشبه و مشبه­به می‌تواند معنی جداگانه داشته باشد، یعنی بی‌سر و سامانی، در رابطه با دل، (مشبه) به معنای تشویش داشتن و در رابطه با موج (مشبه­به) به معنای ناآرام بودن و مواج بودن است:

ما را دلی بود که ز طوفان حادثات/ چون موج، یک نفس سر و سامان نداشته ست

(معیری،48: 1387)

یا در این نمونه:

من مثل روز رفته

در پشت سایه‌های شب تیره

از دست رفته بودم

(پورنامداریان، 1382: 165)

«از دست رفتن» در رابطه با روز (مشبه­به) به معنی سپری شدن و تمام شدن روز است و در رابطه با من (مشبه) به معنی از حال رفتن یا در شرف مرگ بودن.